Besmettelijke bomendoder duikt op in Nederland
Op meerdere plaatsen in Nederland is de beruchte plantenziekte Phytophthora ramorum al opgedoken. Deze schimmelachtige ziekteverwekker heeft in Californië massale sterfte veroorzaakt onder eiken en enkele andere soorten loofbomen. Hij wordt daar Sudden Oak Death genoemd. In Nederland is de ziekte vooral waargenomen op boom- en struiksoorten die hier niet van nature voorkomen, zoals de Rhododendron en de Amerikaanse eik. Maar ook inheemse bomen, zoals kastanje, beuk, bosbes, zomer- en wintereik, zijn niet veilig voor P. ramorum, dat een hele brede waardplantenreeks heeft. Om zoveel mogelijk de verspreiding van de ziekte tegen te gaan in de EU, heeft P. ramorum de quarantaine status gekregen.
Rhododendron vaak de infectiebron
P. ramorum verspreidt zich in Nederland meestal via Rhododendrons. Vooral verwilderde Rhododendrons in bossen zijn erg vatbaar, omdat er door gebrek aan licht slappe planten ontstaan en omdat in de luwe schaduw de planten vaak lang nat blijven. Vocht is essentieel voor infectie. Door de vorming van sporen kan P. ramorum zich verder verspreiden en hoewel de symptomen erg hevig kunnen zijn, gaan Rhododendrons zelden helemaal dood aan de ziekte. Voor andere waardplanten, zoals beuk, geldt het omgekeerde: er worden geen nieuwe sporen gevormd, maar de boom gaat wel dood aan de ziekte. De ziekteverwekker kan zich echter moeilijk verspreiden, omdat hij zijn levenscyclus niet op onze inheemse bomen kan voltooien.
Symptomen: bloeding, houtverkleuring en bladval
Het aantastingsbeeld verschilt per plantensoort, maar verkleuring van het hout is bij elke vatbare soort aanwezig. Bij beuk treedt bloeding op die doet denken aan de symptomen van de kastanjebloedingsziekte.
Bij Rhododendron is taksterfte het meest duidelijk. Hierbij is het typerend dat de taksterfte vaak begint aan het uiteinde van de tak waarbij een verkleuring van het hout plaatsvindt van bruin naar zwart. Deze bruinverkleuring spreidt zich vanuit de tak uit via de bladsteel naar de hoofdnerf van het blad. Het blad aan een aangetaste tak kan gaan hangen en afvallen wanneer de bladsteel is aangetast.
Een schimmelachtige
Phytophthora ramorum is een organisme dat lijkt op een schimmel, maar anders in elkaar zit. Hij behoort tot de Oömycoten, of ei- of waterschimmels, waar ook de valse meeldauwen toe behoren en de bekende Phytophthora infestans, de veroorzaker van de aardappelziekte. P. ramorum vormt drie soorten aseksuele sporen die alle drie de bovengrondse delen van planten kunnen infecteren: allereerst de zoösporangiën: deze worden onder vochtige omstandigheden gevormd bij 15-20°C op aangetaste bladeren van bijvoorbeeld Rhododendron. Ze worden zelfs gevormd op verdroogd blad dat weer nat gemaakt wordt. De zoösporangiën raken gemakkelijk los van de sporendrager en kunnen worden verspreid met stromend of spetterend water, met grond (bijv. aan schoenen) of met plantmateriaal. In de zoösporangiën kunnen zoösporen gevormd worden. Deze sporen kunnen over de oppervlakte van het blad zwemmen. Zoösporangiën en zoosporen zijn gevoelig voor uitdroging. In en op aangetaste bladeren kunnen verder chlamydosporen worden gevormd. Deze kunnen langer overleven door hun dikkere wand. Voor de vorming van seksuele sporen, de oösporen, zijn twee paringstypen nodig. Alleen wanneer beide paringstypen aanwezig zijn vindt er dus seks plaats.
Quarantaine
P. ramorum is een quarantaine- of Q-organisme. Dit betekent dat er speciale regels zijn voor het opruimen van zieke planten. Gezonde vatbare planten van de soorten Rhododendron, Viburnum en Camellia die worden verhandeld, moeten een bewijs hebben dat ze vrij zijn van de ziekte: een plantenpaspoort. Wanneer de ziekte ergens wordt aangetroffen moet het plantmateriaal worden verbrand, begraven op één meter diepte, in een gesloten zak worden afgevoerd of versnipperd. Versnipperd materiaal mag alleen blijven liggen op plaatsen waar geen gevoelige soorten staan en waar niemand langs komt.
Worst Case scenario: Ik ga m’n grote broer halen!
De populaties die in Nederland gevonden zijn, zijn een soort uniforme klonen die zich alleen vegetatief vermeerderen. Daardoor kunnen ze zich maar langzaam, via mutaties, aanpassen aan nieuwe omstandigheden en gastheerplanten. Wanneer beide paringstypen op één plaats voorkomen is er kans op seks en dus recombinatie van genetische eigenschappen. Er ontstaat een familie met nakomelingen die sterk van elkaar kunnen verschillen. Het is mogelijk dat er individuen ontstaan die ook op onze inheemse bomen hun levenscyclus kunnen voltooien, of andere soorten ziek kunnen maken. Die situatie is veel moeilijker te beheersen.
Beide paringstypen komen tegenwoordig zowel in Europa als in de VS voor. Er is inmiddels aangetoont dat er paring (seks) kan plaatsvinden wanneer beide paringstypen in één Rhododendronplant voorkomen. Dat is een linke situatie!
Iets soortgelijks heeft zich voorgedaan bij de aardappelziekte: na de eerste uitbraken in de 19e eeuw was de ziekte redelijk beheersbaar totdat omstreeks 1980 het tweede paringstype werd geïntroduceerd en de ziekte opnieuw een wereldwijd probleem werd. (Zie Shocking Stories en de Top 5).
